De 12 filatelistische elementen
- Geïnspireerd op
artikel van Mieke Goris en Els Michielsen, De 12 filatelistische elementen Belgaphil 2017 - Sjoerd Bangma (2007) Deel 1: begeleiding bij filatelie – Praktijkcursus voor postzegelverzamelaars uitgeven door r de Nederlandse Bond van Filatelisten Verenigingen (NBFV)
1. Posttarieven of frankeertarieven
Naargelang het binnen-/buitenlandse post is, periode, gewicht.. moet je meer of minder geld betalen voor de versturing van de verzending. Ook het type verzending (brief, briefkaart, aangetekend of niet,…) bepaalt het tarief. Voor de recente tarieven kan je terecht op de website van de posterij. Voor oude tarieven dien je opzoekingswerk te doen bv via de website http://users.skynet.be/postalcards/page1-1nl.htm
Omdat de postdiensten telkens ook duurder worden en gevoelig zijn aan de internationale markt, veranderd er nu jaarlijks het posttarief.
Ondertussen hebben ook tarieven voor snelle en niet-snelle postbedeling, wat in België prior en niet-prior post wordt genoemd.
2. Postzegels
Een postzegel is niet meer dan een opgeplakt ‘bewijs’ dat de postdienst betaald is voor het leveren van de port diensten of verzending van de brief. De postbode of postdienst ‘stempelt’ deze af om deze te ontwaarde, dat je dit bewijs (postzegel) maar één keer kan gebruiken In 1900 diende de postbediende zelf deze zegels te plakken. Nu zijn deze vrij te kopen via de posterijen.
En zijn postzegels die altijd in een vorm beschikbaar zijn bijvoorbeeld met de beeltenis van de koning (de permante zegels). Er worden vooral veel postzegels éénmalig uitgeven, de gelegenheidszegels.
Al wat niet door de posterijen wordt uitgeven is ‘privaat’ en mat je niet gebruiken in je tentoonstelling.
Je kan postzegels verzamelen die nog nooit zijn gebruikt (postfris) of juist wel al gebruikt zijn (gestempeld).
3. Velletjes en randen
Postzegels worden vaak niet op zichzelf gedrukt maar in een geheel of een vel. Een vel kan bestaan uit dezelfde postzegels of uit een reeks.
Je mag van een vel dus alles gebruiken in je verzameling zowel de postzegel als de overige tekeningen. In de rand staan vaak nuttige informatie zoals telcijfers, kniptekens, drukkersmerken,… het is een uitdaging om te weten wat dit juist betekend en het toont grotere filatelistische kennis als je dit in je verzameling kan verklaren.
Een specifiek type van velletje is een luxevel, een rekening waar een postzegel een onderdeel vanuit maakt. Postzegelverzamelaars houden dit vel als geheel.
4. Blokken
Een blok beat een of enkele postzegels binnen een tekening
5. Postzegelboekjes
Postzegels worden soms ook in een boekje uitgeven. Dit gaf de mogelijkheid om een kleine ‘stock’ van zegels te hebben. Zo moest je niet elke keer met één envelop naar het postkantoor. Het gaf ook de mogelijkheid om nog een brief te verzenden nadat de postkantoren gesloten waren, via het deponeren van de envelop in een (rode) postbus van de posterij.
Voor een tentoonstelling is het belangrijk dat je enkel volledige boekjes gebruikt. Heel het boekje mag je beruiken om je verhaal uit te beelden.
Dit ‘bewijs’ je door je postzegels uit het boekje te laten steken. Als dit niet lukt, maak dan een kopie. Laat zeker het boekje heel en beschadig deze niet. De kopie moet steeds kleiner zijn dan het origineel.
6. Automaatstrook of frankeervignetten
Het tarief van een zending is afhankelijk van de bestemming, gewicht,…. Om dit proces te automatiseren kwamen de automaatstroken of vignetten op de markt. De machine drukte op de beeltenis van de zegel het bedrag dat je betaald had.
Zowel uit automaten als via het postkantoor kan men een plakker of opplakbaar strookje aanmaken waar de waarde opstaat die je moet betalen.
Op 9 augustus 1976 werden in Zwitserland werden de eerste automaten gebruikt. Uit de machine kreeg je dan een strookje. In België werden de automatische verdelers van frankeervignetten in gebruik genomen vanaf 16 november 1981 (ter vervanging van automaatboekjes, boekjes met strookjes). In Nederland begon men in 1989 met de automaatzegels.
7. Frankeren zonder postzegel
Hieronder vallen de frankeermachinestempels, port betaald, baarfrankering, abonnement dienstpost.
Naast een postzegel kan men via een gefrankeerde stempel laten zien dat men betaald heeft. Een veelvoorkomende manier dat bedrijven hun post frankeren via frankeerstempel. Zij hadden de mogelijkheid om via een specifiek drukmachine een combinatie van logo en frankeerwaarde te drukken. Dit is een drukmachine die telt hoeveel frankeerstempels zijn gedrukt en dit aantal dient het bedrijf op regelmatige basis (jaarlijks bv) te betalen aan de posterij. Als verzamelaar zijn de logo’s fijn om te verzamelen die vaak een thema of leuke afbeelding bevat. Een roodfrankeerstempel is een frankeerstempel dat men simpelweg in het rood te drukken (een veel voorkomende gebruikte kleur).
Er bestaat een specifieke catalogus met welke machine in welke periode werden gebruikt: https://en.wikibooks.org/wiki/International_Postage_Meter_Stamp_Catalog
8. Portvrijdom
De post verstuurt in sommige gevallen gratis brieven, zijnde het vrijstellen van port. Dit is oor de dienstpost, militaire post, braille/blindenpost en de post van het koninklijk paleis.
Veldpost
Tijdens de oorlog konen militairen via de post brieven schrijven naar huis. Zij diende hiervoor niet te betalen (werd gedragen door de staat). Dit type van postwaardestuk noemen we veldpost of in Duitsland Duits Feldpost.
9. Poststukken
Een envelop waar een postzegel is opgeleefd en die via de post verstuurd is. Deze mag je meestal verknippen voor de stempel of afweken voor de postzegel.
LET OP voor het bestaan van postwaardestukken kon men enkel postzegels opkleven. Hou daarom oude stukken steeds in zijn geheel. Bij twijfel, vraag raad aan een ervaren verzamelaar.
10. Verzendaanduidingen
Let wel op er kunnen ook specifieke of mooie poststukken zijn die je best wel in zijn geheel bewaard bijvoorbeeld aangetekende zendingen. Dit komt omdat op de envelop nog verzendaanduidingen staan, wat een apart type materiaal is.
Alle aanduidingen aangebracht door de post(bediende) zijn verzendaanduidingen of postale aanduidingen die je kan verklaren. Bijvoorbeeld aanduidingen van aangetekende zendingen, expres zendingen, breekbaar, onbestelbaarheid, onjuist adres,…
Al wat niet door de posterijen is gedrukt, is privaat. Dit komt veel voor op poststukken gezien de envelop niet door de posterijen is gedrukt. Als je dit materiaal als geheel gebruikt, leg dit dan ook in je verklaring uit dat je weet dat de opdruk ‘privaat’ is
11. Postwaardestuk
Een envelop waar de postzegel door de posterij reeds is meegedrukt of ingedrukt. Je hoeft dus geen postzegel meer te kleven voor standaard verzendingen. Mogelijks moet je voor een internationale zending of bij een tariefverhoging wél een postzegel bij kleven. Een postwaardestuk is dus volledig uitgegeven door de post. Deze dienen we steeds in zijn geheel te houden en te verzamelen om de waarde te behouden.
Postwaardestuk mag namelijk voor- en achterkant gebruiken in een tentoonstelling. Laat bij een tentoonstelling altijd een kopie zien van de kant met ingedrukte zegel. De kopie moet altijd kleiner zijn dan het origineel.
Meer weten: klik hier
Binnen de postwaardestukken zijn er nog verschillende types.
Aerogram of luchtpostblad
Ook gekend als aerogram, aerogramme, aérogramme, air letter of airletter
Een aerogram of luchtpostblad is een specifiek type postwaardestuk of envelop met vaak ingedrukte zegel. Aerogrammen zijn enveloppen die via het vliegtuig worden verstuurd. Zij bestaan uit dunner papier en hebben een gestreept kader. Aan twee of drie zijde is er gom voorzien om de envelop dicht te plakken. Bijna altijd staat ‘aerogram’ of ‘par avion’ of gelijkaardige opdrukken op de enveloppen om nogmaals te benadrukken dat de zending via het vliegtuig verstuurd moet worden.
Meer informatie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Luchtpostblad
Maximumkaart
Een maximumkaart is een kaart (vaak foto) met postzegel en stempel die aan elkaar verbonden zijn. Vaak is de stempel een FDC-stempel. Bij voorkeur heeft een maximumkaart een nummer.
Meer uitleg over een maximum kaart door Koenraad Bracke:
Maximumkaarten zijn vaak unieke kaarten die door hun vorm maatwerk zijn en vandaar in een thematische verzameling spaarzaam ingezet moeten worden. Je kan een maximumkaart wel eens gebruiken om een detail te tonen dat je op geen enkele andere postale manier vb postzegel terugvindt.
In principe moet de prentbriefkaart die je gebruikt voor een maximumkaart al voor de uitgifte van de postzegel in de handel verkrijgbaar zijn (dus geen kaart die je zelf gaat aanmaken). Ook de kaarten die de post zelf uitgeeft zijn dus niet echt maxumumkaarten, want deze worden samen in functie van de uitgifte van de postzegel nieuw aangemaakt. Ook maximafilieclubs laten soms zelf kaarten maken, maar meestal gaan ze wel proberen om zelf op zoek te gaan naar een kaart die al ergens verkrijgbaar is en zorgen er dan voor dat hun leden die maximumkaart dan kan krijgen. Die kaarten die de post maakt worden vaak wel gedoogd in een verzameling, ook al is het niet volledig volgens de regels. Het is dus niet zo dat een maximumkaart aan de binnenzijde een nummer moet hebben, integendeel. Gewoon een prentbriefkaart (hoe ouder en zeldzamer hoe beter, maar dat hebben de prentbriekaartenverzamelaars dan weer minder graag, want op die manier worden hun oude kaarten definitief besmeurd met een moderne postzegel en een stempel) die al in de handel verkrijgbaar is, waar dan de uitgever opstaat, soms jaar van uitgifte, enz.
De stempel moet geen FDC-stempel zijn, maar moet wel verband houden met de uitgifte van de postzegel. Bijvoorbeeld bij een persoon afgestempeld in de stad waar hij geboren of gestorven is of al die jaren heeft gewoond, bij een schilderij de naam van de stad waar het museum zich bevindt, bij een vogel een plaats waar hij voorkomt, enz., maar een gelijkende afbeelding is soms nog beter. Bij vogels zie je vaak de verkeerde vogel op een stempel, bijvoorbeeld een uitgifte van vier vogels, een eend, een roofvogel, een uil en een zangvogel, waar dan de FDC-stempel een eend is op alle vier de vogelkaarten, maar alleen de eend is dan bruikbaar.
Er kunnen dus van één zegel meerdere maximumkaarten gemaakt worden. De echte maximumkaartenverzamelaar probeert die dan zelf te laten afstempelen
Het is dus eigenlijk niet mogelijk om een catalogus van maximumkaarten te maken, want de beste en de mooiste zullen daar wellicht niet instaan, want die zijn door enkelingen gemaakt.
Wat wel gebeurt is er eentje met deze die door clubs worden aangemaakt waarvan er dan van dezelfde misschien honderd (of enkele honderden?) zijn, maar zo een catalogus ken ik alleen uit Frankrijk
Andorra is Frans en Spaans en de maximumkaarten van dat gebied worden veel verzameld.
Publibel
Voor de digitalisering van de wereld (zelfs voor het courant bezitten van tv’s met reclame) hadden Belgische bedrijven de mogelijkheid om reclame via de post te versturen. Dit kon via een specifieke kaart of postwaardestuk, de Publibel, gebeuren. Links onderaan was telkens reclame voorzien en de postkaart was met ingedrukte zegel te koop aan het postkantoor. Het sturen van kaarten was een courante manier om met elkaar (internationaal) te communiceren. Elke Publibel kreeg een nummer en er bestaat een specifieke catalogus waar al deze postwaardestukken staan beschreven.
Telegram
Zo’n 30 jaar geleden (1991) werden er wereldwijd zo’n acht miljoen telegrammen verstuurd per jaar. In 2020 was dit 23 000…
Hongarije (Mayar Posta) is pas gestopt op 30 april 2021. Het eerste telegram werd 1847 verzonden naar Wenen waarmee de service 174 jaar heeft bestaan
Bron: Paul de Leeuw van Wenen – Hongaarse post stop met telegrammen – Filatelie Juni/Juli 2021 p. 349)
12. Vernietigingsstempels
Initieel waren stempels om aan te duiden waar de envelop was vertrokken en waar deze aankwam. Eventueel via welke tussenstations. Dus je hebt voor het ontstaan van postzegels enkel enveloppen met stempels (het bedienen van post bestaat al langer dan postzegels). Bij het ontstaan van de postzegel diende men te voorzien dat een postzegel maar één keer gebruikt werd, dus ‘vernietigd’ of onbruikbaar werd. In de postzegelwereld zeggen we snel ‘stempels’ maar eigenlijk is correcter om te spreken van vernietigingstempels. Binnen de vernietigingsstempels zijn er verschillende soorten. Meest gekende zijn de handstempels, rolstempel of vlagstempel die vaak niet verzamelwaardig is. Vaak bestaande uit de plaats en datum van stempelen. Tot afschuw van vele verzamelaars mag een simpele penstreep ook…
Een vaak mooie stempel maar eerder geweerd in verzamelingen is de eerstedagstempel of FDC-stempel. Dit is een stempel in hetzelfde thema als de postzegel die enkel de eerste stempeldag als stempel gebruikt wordt. Een manier van de posterij om zogezegd iets ‘speciaals’ te kunnen verzamelen. Het is en blijf een uitgifte door de post maar door verzamelaars niet altijd gewaardeerd omdat de posterij dit ‘speciaal’ maatwerk maakt voor verzamelaars. De kern van de hobby is het verzamelen van postale elementen die spontaan ontstaan door het traject dat de envelop doet van verzender tot ontvangen.
Andere verzamelaars liggen hier minder wakker van en vinden het gewoon mooi…
Fancy cancellations: artistieke afdruk door postbeheerder (nog voor de tijd van machinale afstempeling OF in kleine ‘boeren’ regio’s.
Meer info https://en.wikipedia.org/wiki/Fancy_cancel
